Daining 2018, January 10 ya shani, Jinghpaw mungdaw nhtoi akyu hpyi hpawng Myitkyina Muklum kaw galaw ai shaloi, Wajau Rev. Fr. Dr. Yung Wa tsun ai: “Anhte Jinghpaw ni hpe Madu Karai Kasang gaw, mungdan jaw da sai. Dai hpe anhte nmu kau ai. Ngai mung moi shawng-e Kahtawlik nawku jawng bungli sha galaw ai majaw, n-chye kau dat sai. Ya she chye ai” nga ai. Shi Chyum laika Luka 12: 32, hti ai. Dai kaw tsun ai gaw; “Sagu hpung kaji ni-e, hkum hkrit et; dai mungdan nanhte hpe jaw na, nanhte a kawa myit shrawng nga ai” Dai hti nna, “Nanhte n-kaya yang gaw hkan hti lawm rit” nga nna, shawa ni hpe bai woi hti sai. Dai hti nna, shawa hpe, “hkam la mit ni?”, nga nna san ai. Shawa masha yawng, hkam la sai, nga ai. “Ta hpawk dum nna hkam la mu”, ngu tsun ai, shaloi, shawa masha ni yawng tahpawk dum nna hkam la sai. Kaja wa teng sha, Karai Kasang jaw da ai mungdan hpe hkap la sai kun?
Dai Karai Kasang jaw da ai Jinghpaw Wunpawng Mungdan ngu ai hpe anhte ni atsawm sha dinglik yu ra sai. Dai hpe nchye jang Wajau tsun ai zawn, Karai Kasang jaw da mungdan hpe, anhte nmu kau dat na, nchye kau dat na. Dai hpe nmu, nchye jang shut ai lam mung anhte bai galaw kau dat na, Karai Kasang Jinghpaw ni aq matu yaw shada da ai hte nhtan shai ai hku mung galaw kau dat na hpe tsang ra ai.
Karai Kajang jaw ai mungdan ngu ai hpe anhte ni mu ai, chye ai lam nbung na re. Ngai gaw, ngai chye ai, mu ai lam hpe, mung masha ni sawn dinglik yu na matu lawu na hku tang shawn mayu n-ngai.
BC 200 ning daram kaw na Jinghpaw ni gaw ya nga nga ai lumuga hpe wa madu la sai, rai nna dai lamuga hta shaning hkying lam she ru nna nga wa tim, maigan Myusha ni Jinghpaw ni hpe uphkang lai wa sai ngu ai maumwi n-nga ai. Jinghpaw du ni sha uphkang nna ngapra lai wa sai. Dai majaw, moi chyaloi nhkoi kaw na Jinghpaw Wunpawng myusha ni gaw awmdawm shanglawt mungdan re. Dai gaw Karai Kasang Jinghpaw ni hpe jaw da ai mungdan nan rai sai. Bai AD 1880 ning hpang e Karai Kasang aq mungga mung, Jinghpaw Wunpawng mungdan kaw du wa nna Jinghpaw Wunpawng myusha ni Karai Kasang aq kashu kasha ni tai wa lu sai.
Raitim, mungkan hpe Ingalik ni uphkang lai wa ai shaloi Jinghpaw mungdan hpe mung, shaning 66 ning daram Ingalik ni uphkang lai wa sai. Dai shaloi raitim, Jinghpaw mungdan hpe Myen ni hte nkayau ai sha laksan mungdan hku nna, uphkang lai wa sai re. Raitim, Jinghpaw ni laksan shanglawt nla ai sha, Myen ni hte rau shanglawt la na matu, Panglung gasadi hpe 1947 ning hta lekmat htu ai kaw na shut shai lai mat wa sai.
Dai hku shut shai lai mat wa tim, lai wa sai 70 ning laman hta Myen ni gaw dai Panglung gasadi hpe hkrang nshapraw ai sha n-ga, jahten sharun kau sai, shamyit kabai kau sai re majaw, dai shut shai lai wa sai lam mung bai hprai mat sai. Dai majaw, Jinghpaw Wunpawng mungdan gaw mina zawn shanglawt mungdan bai tai mat sai. Lama Myen ni, dai Panglung gasadi hpe nkabai kau yang, Jinghpaw ni dai awmdawm shanglawt ahkaw ahkang hpe bai lu la na nre. Dai majaw Jinghpaw ni awmdawm shanglawt ahkaw ahkang hpe bai lu la ai gaw, Karai Kasang aq chyeju kumhpa nan rai sai.
Munghpawm mungdan ngu ai hpe sinat hte gap hkat nna, shing nrai shagyeng shama nna gawde ai nre, shada gasadi jaw hkat let gawde la ai re. Raitim, dai gasadi hpe dawm kau dat ai shaloi, dai munghpawm mungdan kaw dai mungdan n-nga sai. Gashadawn, Ingalik mungdan gaw Yuropiyan Munghpawm Mungdan (European Union- EU)) kaw 1973 hta shanglawm mat wa sai. Raitim maning 2017 ning June shata hta EU kaw na bai let na matu sindaipa bang nna EU kaw na hka mat na matu daw dan la sai. Shanglawt phyi nna let ai nre.
Bai moi shawng-e kalai wa ai hte maren, Baltic Panglai mungdan (Lithuania, Estonia, Latvia) ni gaw, Soviet Socialist munghpawm mungdan (USSR) hte galaw da ai gasadi dawm kau sai, nga nna 1991 shaning August shata hta ndau shabra dat sai. Dai shaloi, kaga mungdaw ni mung dai zawn ndau shabra dat ai aq marang-e, dai USSR munghpawm mungdan gaw 1991 ning hta hten run mat wa sai. Dai shani kaw na USSR munghpawm mungdan ngu ai ndai mungkan ga kaw n-nga mat sai re. Shanglawt ai mungdan 15 byin mat wa sai.
Dai hte maren, Myen ni Panglung gasadi hpe n-shadik ai hta sha n-ga, dai hpe jahten sharun kau sai re majaw, munghpawm Myen mungdan ngu ai n-nga sai. Dai majaw, Jinghpaw Wunpawng myusha ni gaw, Myen ni hte galaw da ai Panglung gasadi dawm kau sai, ngu tsun let shanglawt mungdan ndau shapra na pyi nra mat sai. Myen ni shanhte nan dai Panglung gasadi hpe jahten sharun kau sai majaw, Jinghpaw Wunpawng mungdan gaw, mina zawn awmdawm shanglawt mungdan bai tai wa sai, ngu ndau shapra na sha ra sai. Panglung gasadi hpe Myen ni jahten sai, kabai sai, ngu anhte tsun yang, kadai mungkan masha, kadai Myen raitim, dai hpe nteng ai ngu ninghkap na kadai n-nga na re. Hpa majaw nga yang,
- 1962, March shata hta Bogyuk Newin ana zing la wa ai shaloi, 1947 ning na Munghpawm Myen mungdan aq npawt tara kanu hpe dawm kau sai lam tara shang ndau shabra sai. Dai gaw Panglung gasadi hpe jahten sharun ai lam re. Dai 1947 ning na npawt tara kanu hte Munghpawm Myen Mungdan hpe gawde la sai majaw, dai npawt tara hpe dawm kau ai gaw Munghpawm Myen Mungdan hpe jahten sharun ai lam re. Dai majaw Munghpawm Myen Mungdan ngu ai n-nga sai, mying sha re.
- Laiwa sai 60 ning jan hta Myen ni Panglung gasadi hpe hkrang nshapraw ai, hkrang shapraw na matu hpyi ai ni hpe mung manu mana sat kau lai wa sai.
- Myen mung Asuya aq ningbaw, Aung San Kaw tai wa jang she, shi a jinghkai kawa Aung San galaw da ai Panglung gasadi hpe, hkrang shapraw na, federal munghpawm Myen mungdan hpe gawde na kam let mung masha ni shi hpe sindaipa bang nna shalun dat sai. Raitim, shi daru magam ana lu wa ai shaloi, tsaban 21 Panglung zuphpawng galaw nna, shi aq kawa galaw da ai Panglung gasadi hpe shamyit kabai kau sai.
- Bai 1947 ning hta Panglung gasadi lekmat htu lawm ai Sam hte Hkang ni hpe mung NCA lekmat htu shangun sai. Dai mung Panglung gasadi hpe shamyit kabai kau ai lam re. Ya Jinghpaw ni sha, dai NCA lekmat nhtu lawm ai majaw lawt lu na lam naw hku nga ai re.
Lahta kaw ka ai hte maren, dai Panglung gasadi hpe Myen ni jahten sharun ai aq marang-e JinghpawWunpawng mungdan gaw mina zawn shanglawt mungdan bai tai sai ngu yang, dai gaw Karai kasang Jinghpaw ni hpe awmdawm shanglawt ahkaw ahkang hpe bai jaw ya ai, bai shagrin ya ai lam rai nga ai.
Raitim, dai Karai Kasang jaw ai shanglawt mungdan ahkaw ahkang hpe anhte nchye nna, Myen kaw na mungdan hpyi nga yang gaw shut ai lam tai na. Dai hta n-ga, dai Karai Kasang jaw da ai Mungdan hpe Myen ni hpe ap jaw kau nna, Myen kaw na federal mungdaw mahtang she la na matu lekmat htu kau dat yang, grau shut ai lam bai tai na. Karai Kasang jaw da ai mungdan sum mat na, bai Myen kaw na federal mungdaw hpe mung nlu la na re.
Ndai kaw anhte Naga ni aq mabyin hpe naw tsun mayu ai. Naga Myusha Kongsi (Naga National Council-NNC) hpe 1946 ning, February shata 2 ya shani hpaw nna, Myen hte India Kala ni shanglawt garai nlu yang, NNC gaw Naga mungdan hpe gawde la sai. Raitim, Myen hte India Kala ni shanglawt lu wa ai hpang 1953 ning hta, Naga mungdan hpe, Naga ni hte n jahkrup ai sha garan la sai. Naga mungdan aq ka-ang e 1914 ning hta Naga ni nchye ai sha, Ingalik ni ka mahkret da ai Mcmohan line hte maren garan la ai hku re. Bai shanhte aq hpyen dap ni hpe Naga mungdan de 1954 shaning hta shalun nna, Naga ni hpe kasat hpang wa sai. Dai majaw, shannhte hte 1954 ning kaw nna majan byin hpang wa sai re.
Dai majaw ndai majan aq manghkang gaw, Naga ni shanhte kaw na shanglawt hpyi ai majaw byin ai majan nre, Myen asuya, Kala asuya hpe rawtmalan gumlau ai majaw byin ai manghkang mung nre. Shanhte anhte aq mungdan de shang lung wa ai majaw, anhte aq awmdawm shanglawt mungdan hpe makawp maga na matu ninghkap kasat ai majan she re. Shanhte kaw na Naga ni hpa mung nhpyi ai.
Raitim 1980 ning hta NNC amu madu hte, ningtau ningbaw ni rai nga ai Muivah hte Isak yan gaw, NNC hpe kau da nna, National Socialist Council of Nagaland (NSCN) ngu ai hpe January shata 31 ya shani hpaw sai. Shan aq shut ai masa gaw, anhte Naga ni kalangta shanglawt hpyi yang shanglawt nlu na, shawng nnan e, ahkaw ahkang kaba lu ai mungdaw (autonomous State) hpe shawng hpyi la ga, dai autonomous State lu ai hpang she, shanglawt bai hpyi ga, nga nna galaw bang wa sai. Lachyum gaw, lu da ai awmdawm shanglawt ahkaw ahkang hpe India Kala ni hpe jaw kau nna, India kaw na autonomous state hpe mahtang la ga ngu ai lachyum rai mat sai. Dai shut ai masa hpe Naga musha ni yawng nhkap la ai.
Shan aq policy hpe nhkap la ai majaw NNC ningbaw ni, Naga Federal Asuya Hkringmang ni, Rapdaw tingyang-up, hpyen du kaba ni law law hpe sat kau sai. Shanhte hpe n-madi shadaw ai mungmasha ni hpe mung law law sat kau sai, 4000 jan daram rai na sai. Shan galaw ai lam ni hpe Kala Asuya gaw manu mana ra sharawng ai hte shan hpe madi shadaw lai wa sai. Dai rai nna, 1997 ning kawn Kala India Asuya hte Autonomous State, greater Nagaland aq matu mungmasa bawngban hpang wa sai re. Dai zawn mungmasa bawngban nga ai ten ni gaw daining hte rai yang 21 ning rai wa sai. Raitim, shanhte hpyi nga ai greater Nagaland autonomous state hpe nlu ma ai. Lu na matu myit mada hpa n-nga mat sai. Shanhte a matu manu mana yawn hpa re. Greater Nagaland ngu ai gaw, Manipur, Assam, Arunachal mungdaw (States) ni kaw nga ai Naga ginra ni yawng hpe Nagaland mungdaw kaw sha pawng dat nna, India munghpawm mungdan kata kaw grai kaba ai Nagaland mungdaw gawde na ngu ai re. Raitim, Manipur, Assam, Arunachal mungdaw ni nhkraw ai majaw, dai galoi mung nmai byin ai. Anhte Madu Karai Kasang mung shan galaw ai lam hpe nhkraw na re ngu kam ai.
Kaja ai lam langai gaw,Naga ni hpe Karai Kasang jaw da ai Naga mungdan, shanhte NSCN ni India hpe ap jaw kau nlu ai. Hpa majaw nga yang NSCN gaw Nagaland aq madu, npawt nre, lakung kaji langai sha re ai majaw, dai lakung hkraw mat nna di hkrat mat wa ai sha tai na. NNC gaw Nagaland hpe gawde wa ai majaw NNC she Nagaland aq madu re. Dai majaw NNC sha ahkrung nga dingsa, Nagaland summat na Naga ni ntsang ra ai.
Dai hte maren, Jinghpaw ni mung, lama, Karai Kasang jaw da ai mungdan hpe Myen Asuya hpe ap jaw kau nna, Federal mungdaw mahtang she la ga nga yang, Muivah hte Isak yan aq mabyin hte maren byin tai wa na. Lahta kaw tsun ai hte maren, hpang jahtum e awmdawm ahkaw ahkang hpe masha ni hpe ap jaw kau nna, shamat kau ai tai na, federal mungdaw hpe mung nlu la mat ai tai na.
Hpa majaw nga yang, ya, anhte yawng chye nga sai hte maren, kaga bawsang myusha ni mung, federal mungdaw aq matu simsa ai hte mungmasa bawngban nna lu la na matu myit let NCA lekmat htu mat wa sai. Raitim, shanhte aq kaji kawoi prat kaw na ngapra wa ai zawn, shanhte aq mungdaw hta ngapra lu na matu shanhte aq mungdaw hta lamu ga, nhprang sutrai ni, mare grupyin na shingra lamuga ni, nam maling, hpunmaling, u-dat shara, hka-nawng, hkaisha mai ai zunlawng hte shareng da ai lamuga ni hpe, madu lu na matu tangshawn bawngban wa ai shaloi, Myen ni nhkraw ai, dai gaw ginjaw Asuya hte sha seng ai, hpa majaw nga yang, Munghpawm Myen mungdan Asuya gaw Mungdan kata nga ai lamuga ni yawng, ga n tsa, ga n pu, hka n tsa hka n pu, hte n bung gaiwang kata kaw nga ai nhprang sutrai ni yawng a npawt madu re, nga wa ai. Federa mungdaw ahkaw ahkang hpe njaw lu ai, ngu ai lachyum re. Dai majaw, Myen kaw na federal mungdaw ahkaw ahkang hpyi tim lu na nre; myit mada hpa tsepkawp n-nga sai.
Lahta na Myen ni aq masa hpe maram yu dat yang, manghkang hpe bawsang myusha ni hpyi shawn ai hku hparan na shanhte nmyit ai, bawsang myush ni hpe shanhte Myen ni aq kuluni mayam shatai na she myit nga ai re. Dai Myen ni aq masa hpe Jinghpaw ni ninghkap kasat nga ai. Dai majaw, Jinghpaw ni Myen ni aq kuluni mayam ntai ai.
Raitim, ya Myen ni the federal mungdaw aq matu lahkawng lang ngu na lekmat bai htu lawm jang prat dingsa Myen ni aq kulu ni mayam tai mat na. Dai majaw, Myen ni hte kalang mi bai lekmat htu nna Myen ni aq kuluni mayam tai na malai, Karai Kasang hpe kam hpa let, shi jaw da ai mungdan hpe hkap la nna, Jinghpaw Wungpawng mungdan gaw shanlawt mungdan re ngu ai hku galaw sa wa ra sai lam gaw jaw dik ai masa rai sai ngu hkap la n-ngai law.
God bless Kachinland.
Dated Feb. 24, 2018. Naga Wondin