Masha law malawng shat ma ai hpang kalangta yup galeng mat ai ni nga ai. Nkau gaw yupku ntsa bawhkum shatsaw tawn nna galeng let TV, Video ni yu chyai ai ni nga ai. Ning re galaw man ai akyang ni gaw, aten na wa jang hkamjalam hta ahtu hkra ai lam ni byin wa chye ai.
Shat sha ma ai hpang n galaw ging ai bungli nkau ni nga ai, dai lam ni anhte galoi mung sadi tawn lu yang kaja na re. Dai zawn n galaw ging ai bungli manga daram hpe maram yu yu ga.
(1) Yup galeng ai:- Shat sha ma ai hte anhte a hkumhkrang hpe kalangta yup galeng tawn ya jang, shatkan kata shatkan rin ai lamang ni hta n manu n magu byin wa ai majaw, shatkan atsawm n rin lu ai. Shatkan kata lusha ni yat wa ai hte nbung chayat ni byin wa ai (bloating), shatkan shabung wa na, yup n pyaw, nga n pyaw dum wa ai. Hpa majaw nga yang, shatkan kata yat mahkawng taw nga ai lusha ni gaw shana tup shatkan kata de n ji n mu, nbung gumdin ni tai nna mahkawng mat nna shara shagu de ahtu agawng wam mat ai majaw, shatkan kaprep kahtet ai lam ni byin wa ai. Salum ana lu ai ni a matu grau sadi ra ai, hkumhkrang kata Gastric Acid nau law wa jang Heart Attack byin na grai loi ai. Dai majaw yup ra shang na nga yang, shat sha ma ai hpang n law htum hkying hkum mi hpang shang yang kaja ai.
(2) Malut hkayawm lu ai:- Salik malut hkayawm lu ai ni, sha ma ai hpang malut hkayawm lu mayu yang, n law htum hky
ing hkum mi jan daram la ya u. Sha ma ai hpang kalangta malut lu ya ai lam gaw, shatkan rin ai lamang hta pru shang ya ra ai hkumhkrang a OXYGEN ni hpe dingbai dingna jaw ai tai nga ai. Shingrai, sh’gre (Nicotine) gayau mat sai OXYGEN gaw cancer ana shabyin ya lu ai CARCINOGEN ngu ai n kaja ai nbung nsa de gale mat nna hkumhkrang hta ana ahkya shabyin ya lu ai. Dai hta sha n-ga, malut hkayawm ni hta shagre (Nicotine) dat grai law ai majaw tinang kade mumu maimai sha bang ai lusha ni raitim, kan kata na lusha ni yawng Nicotine gayau ai lusha ni tai mat nna hkamjalam a matu gung dat labu kaba tai mat ai. Sha ma ai hpang kalangta malut hkayawm lu ya ai lam gaw, kalangta malut hkayawm si (10) a Nicotine n-gun hpe gayau lu da ai hte maren sha rai nga ai. Ning re ai majaw, shatkan kata manghkang amyumyu byin wa chye ai rai nna, sin salum sinwawp ni hta mung ana ahkya amyumyu ni byin na grai loi ai. Dai majaw sha ma ai hte malut hkayawm kalangta nmai lu ya ai. Lu na rai jang, n law htum hkying hkum mi chyen daram la u. Shat sha nga ai ten, shingnrai sha ma ai hte kalangta malut hkayawm lu ai lam gaw, tinang hkum sha nrai, makau grupyin manaw manang ni hpe mung grai dingbai dingna jaw ai tai nga ai. Makau grupyin hpe mung hkamjalam hta ahtu hkra shangun nga ai re. Tinang a shinggyim ngasat ngasa madang hpe mung madun nga ai tai nga ai.
Kaga langai gaw, sha ma ai hte kalangta wa (tooth) nmai htu kashin ai. Anhte shani shagu lang ai Colgate, Pepsodent hte company kaw na dut shabra nga ai wa htu tsi amyumyu ni hta Chemical dat (Sodium Lauryl Sulfate, Carcinogenic, Caustic soda) ni lawm nga ai. Rai yang, anhte sha ma ai hte anhte a n-gup, lusha hkang hta, lusha hta rawng ai dat (acid, fats, iron, protein, carbohydrates amyumyu) ni gaw n-gup kaw naw hkang kap taw nga ai hpe, kalangta wa htu tsi kaw lawm ai Chemical dat (Sodium Lauryl Sulfate, Carcinogenic) ni arut gayau dat jang, wa (tooth) a matu n-kaja ai, hkumhkrang kraw kata hta mung machyi makaw byin wa chye ai. Dai majaw sha ma ai hte nlaw htum minute 10, 20 a hpang she wa htu mai ai. Madang nga sai munghdan masha nkau mi gaw Colgate, Pepsodent ni kadai nau lang ai. Kaga tsi hpun, tsi
ru, hpun lakying ni hpe wa htu hkinlang hku lang chye ma ai.
(3) Namsi atawng apa sha ai:- Lahta e mung grai tsun lai wa sai. Lusha shagu a shatkan rin ai Enzymes dat n-bung ai. Shatkan rin ai shaloi namsi namsaw ni hpe hkap la lu ai Enzymes dat kaga ga re. Namsi ni hta jumdwi dat (fructose)lawm ai majaw, shat lusha hta shatkan rin ai loi na ai. Dai majaw namsi namsaw ni hpe shat garai n sha ai shawng daw shatkan kaman hta sha ya yang kaja ai. Namsi sha ngut ai minute 30 daram hpang she shat sha yang kaja ai. Shatkan kaman hta sha ai namsi namsaw ni gaw hkumhkrang hta ra nga ai n-gun sai shan de atsawm wa lu ai. Raitim sha ma ai hte kalangta namsi atawng apa sha ya jang, shatkan rin ai lamang hta dingbai dingna byin chye ai majaw, shatkan masin salum ni hta kahtet kamawt kaprep ai lam ni byin wa chye ai.
(4) Hkashin ai:- Sha ma ai hte kalangta hkashin ya jang, hkumhkrang, lagaw, lata ni hta sai lam hkawmsa n-gun grau law wa ai rai nna, shatkan maga de sai lam n-gun dat ai yawm wa ai majaw, shatkan rin ai lamang hta dingbai dingna byin nna, shatkan atsawm n rin lu ai majaw, kan kata machyi makaw ni byin wa chye ai.
(5) Hpalap, Coffee lu ai:- Hpalap, Coffee ni hta TANNIC ACID ngu ai dat lawm nga ai. Anhte a shat m’lu m’sha ni hta mung dat amyumyu (protein, carbohydrates, fats…etc) lawm nga ai hta IRON (hpri dat) dat mung lawm nga ai re. Sha ma ai hte kalangta Hpalap, Coffee ni lu dat ya jang, anhte a shat lusha na Protein dat hte Iron dat ni hta TANNIC ACID gayau mat nna hkumhkrang kata n kaja ai dat ni byin wa ai.
Sha ma ai hte Hpalap, Coffe gayau lu ai akyu gaw, TANNIC ACID a majaw, anhte sha nga ai shat m’lu m’sha ni kaw na hkumhkrang de wa ra ai IRON dat hpe tsalam shadang 87% ninghkap kau ya nga ai. Shingnrai, 87% IRON dat hpe anhte hkumhkrang kaw na shayawm kau ya nga ai. Hkumhkrang hta IRON dat galoi shagu yawm wa nga jang, hkumhkrang myiman nsam ni hta sai n rawng ai zawn asit awat rai wa ai (Anaemia), shat lusha sha na myit nau n sharawng wa ai (poor appetite), lagaw lata ni kalang lang lagyi wa ai (cold feet and hands), pu ba, baw sin, akya shala hkam
sha wa ai, hkumhkrang hpyi nsam ni asit awat byin wa ai. Dai majaw sha ma ai hpang kalangta Coffee, Hpalap, Malut hkayawm ni nmai lusha ya ai.