HKUMHKRANG YUP GALENG LADAT

Shani aten mi rairai, shana mi rairai, anhte ni galoi mung yup galeng hkringsa na shaloi jan pru (sinpraw), jan hkrat (sinna), dingdung, dingda, baw, lagaw, pai, hkra hpe galoi mung myit dum tawn ra ai. Ndai ladat gaw hkumhkrang gawgap ai machye machyang hpaji ladat kaba langai mi rai nga ai (science of architecture).

Tinang galoi mung yup galeng hkringsa ai shaloi, tinang a bawding gaw jan pru (East) maga de shayawn nga u ga. Tinang a lagaw gaw jan hkrat (West) maga de yawng nga u ga. Raitim, kala­ng lang tinang hta shara n manu, shara yakhkak ai zawn re mabyin masa hta Jan pru ai maga de tinang a bawding hpe n lu shayawn jang, dingda maga (South) raitim mai shayawn ai. Lagaw hpe gaw dingdung (North) maga shayawn tawn. Galoi raitim, yup galeng ai shaloi, tinang a baw hpe Jan pru ai (East) maga n lu tawn jang, Dingda (South) maga tawn nna mung yup galeng mai nga ai.

Ayurved hkamjalam hpaji hta, Dingdung maga (North) de baw shayawn nna galoi n yup shangun ai. Dingdung maga baw tawn nna galeng na matu gaw, si ai ni hpe sharawn tawn ai maga rai nga ai. Raitim kaga bungli, gashadawn: laika hti na, lamama hkaja na, laika ka na(snr) lamama shaman shakyang na nga jang, dingdung maga myiman yawng nna shaman shakyang hkaja ai lam gaw grai kaja nga ai. Raitim yup galeng hkringsa ai hte seng nna, dingdung maga de baw tawn yup galeng na hpe tsep kawp pat hkum nga ai. 80

Hkumhkrang Yup Galeng Ladat

Sinpraw, sinna, dingdung, dingda baw shayawn yup ai lachyum:-

Figure (13)

Figure (14)

Hkumhkrang Yup Galeng Ladat

1. Hpa majaw dingdung (north) maga baw tawn nna nmai yup galeng a ta? Hpa majaw Jan pru (East) hte Dingda (South) maga sha baw tawn nna yup galeng yang kaja ai nga tsun a ta ?

(figure 13,14,15)

Figure (15)

 

Kaja dik ai yup ladat

Figure (16)

Daini na prat hta hpa majaw? ngu ai hpe nau n kam hkap la ai prat rai wa sai. Tinang hta tatut byin hkrum wa ai shaloi she, grai shagrit shanem nna hkap la chye ai shinggyim masha ni anhte rai ga ai.

(Dingdung maga gaw si ai ni hpe baw shayawn ai re hpe asan sa tsun da nga ai.)

Kaja dik ai yup ladat

Hkumhkrang Yup Galeng Ladat

Ga san mahtai yuyu ga:

Anhte a hkumhkrang hte mungkan ga (earth) a lapran e, n mu mada ai n-gun langai galoi mung bungli galaw nga ai. Dai n mu mada ai mungkan ga n-gun gaw “Shadip N-gun” (or) GRAVI­TATIONAL FORCE ngu tsun da nga ai. Ndai Gravitational Force

Jaw ai yup hkrang ladat:-

Figure (17)

N Jaw ai yup hkrang ladat:-

Figure (18)

gaw gara hku bungli galaw ya nga a ta? Mungkan ga na North Pole (dingdung jahtum) hte South pole (dingda jahtum) yan gaw Gravitational Force n-gun grai kaba ai. Gang shakap ai n-gun grai kaba nga ai zawn, ninghkap shapraw ai n-gun mung grai kaba nga ai (Negative force hte Positive force). Rai yang, shinggyim hkumh­krang a gawgap da ai hkrang mung, baw (head) gaw North ang ai, lagaw maga de gaw South rai nga ai. Rai yang na a baw hpe North maga de bawding shayawn nna yup galeng tawn ai rai yang, na a baw a North hte mungkan ga na North gaw maga mi rau myiman yawng nga ai: ‘North hte North’ shara mi kaw kayep kahkyin wa ai rai yang, North hte North a lapran, ninghkap shapraw ai n-gun (Force of Repulsion) bungli galaw wa ai (hpungtang hpaji hku yu yang; hpri sharaw hpe negative hte negative, shingnrai positive hte positive hpe n mai gang kayep hkraw ai masa rai nga ai).

Dai rai nna ninghkap shapraw ai n-gun hta aten nana yup ga­leng taw nga ai rai yang, ninghkap kanawng shapraw ai n-gun gaw na a bawnu sai lam ni hta manai, byip, shup, tek ai n-gun ni shang wa na. Inglik ga hta dai hpe CONTRACTION nga ma ai. Na a hkumhkrang hta CONTRACTION shang wa jang na a sai hkawm lam (Blood Pressure) hpe na a hkumhkrang gaw n lu gawn hkang (control) tawn sai. Hpa majaw nga yang, na a sai (blood) hta mung kanawng, shup, byip, tek jum tawn ai n-gun, male mat mayu ai n-gun katut sha nga sai. Hkumhkrang mung kanawng n-gun katut sha nga nna, sai hta mung kanawng n-gun katut sha nga jang, ti­nang yup mayu na nrai, shingnrai, yup mayu shakut tim nmai yup hkraw wa ai. Blood pressure tsaw wa ai majaw yup jang jang mat wa sai. (lahta e tsun lai wa sai Coffee, Hpalap luq ai manghkang mung sai kadap shangun nga ai). Kade yup mayu shakut tim n mai yup hkraw wa ai, masin kahprap ai, salum kadap ai lam ni byin wa ai. North hte North rau shada shara mi kaw nmai tawn ai hpe atik anang tawn shakut nga ai majaw, shada da kanawng ninghkap gale pru wa mayu ai n-gun sha rawng mat ai rai nna, dai hpe atik anang jum tek tawn shakut nga ai hte bung nga ai majaw, hkumhkrang la­saw lasa sai lam ni hta, gangdun gangjen kang kahtet wa ai masa ni 84

pru wa ai re. Lama yup mat wa yang mung, hkumhkrang sai lam ni hta gang hkat, byip hkat re ai majaw yup mang n tsawm ai ni, yup dip dip ai lam ni byin wa ai. Nkau gaw yup let si nawng mat wa ai ni mung lawlaw nga ai. Dai hpe Contraction nga ma ai. Ing­lik ga malai hta mung, “Contraction is death, expansion is life” ngu tsun da nga ai. “gyip gyeng ai masa (contraction) gaw si mat, yawm mat, htum mat ai masa hte shabung da nga ai. Jat wa ai baw, myit pyaw shangun ai baw, ginlawm la ai baw masa (expansion) hpe gaw tutnawng galu kaba rawtjat ai masa hte shabung da nga ai.”

Dai hpe bai n-htang hku sawn yu ga; na a baw (North) hpe mungkan a dingda (south) maga bai tawn yu ga. Lachyum gaw, mungkan ga a dingda (South) maga, na a baw dingdung (North) hpe ‘(North + South or Negative + Positive)’ bai tawn yu ga. North hte South shara mi kaw rau bai tawn dat jang, shada hkap la ai n-gun (Law of Attraction or Force of Attraction) bungli galaw wa ai. N-gun langai mi tinang hpe gang wa ai (num hte la ngu yang mung tsun n shut ai). Kanoi hpe gang shamyan ai zawn, tinang a hkumhkrang, lasaw lasa, sai lam ni hta mung gang shamyan ai (Elasticity) n-gun shang wa ai. Dai hte maren tinang a hkumhkrang hta loi gang shaw jat ai zawn byin wa ai. Dai hpe Inglik ga gaw EX­PANSION shingnrai, ELASTICITY mung nga ma ai (gang shaw jat ai). Kalang lang anhte ni yup rawt ai hte hkum chyan shamyan dat ai shaloi, grai nga pyaw dum ai zawn hkamsha ai, grau zeng nga dum wa ai (Relaxation). Dai majaw anhte ni, yup galeng ai shaloi dingda (south) maga baw shayawn yup jang ‘Force of Attraction’ bungli galaw wa ai, dingdung (North) maga baw shayawn yup jang ‘Force of Repulsion’ bungli galaw wa ai. Force of Attraction hta, hkumhkrang hta gang shaw jat ai n-gun (Expansion) bungli galaw wa ai, Force of Repulsion hta, hkumhkrang hpe kanawng, byip, jum tek ai n-gun (Contraction) shang wa ai. Hkumhkrang gang shaw jat ai hku yup galeng nga ai rai yang, yup pyaw, yup hkru, yup myit dik ai lam hkamsha wa ai. Hkumhkrang hpe jum tek, byip tawn ai hku yup galeng nga ai rai yang, masin kahprap, salum kadap, bawnu lasaw lasa sai lam gyip, shingnrai, yup dipdip ai lam ni byin wa chye ai.85

Masha gaw yup pyaw, sha mu jang galoi mung hkumhkrang hkamja nga lu ai. Ana ahkya machyi makaw ni n lu roi rip ai. An­hte a bawnu sai lam ni, galoi mung gang shaw jat ai n-gun (Force of Attraction) hte galoi shagu yup lu nga ai rai yang, galoi mung hkumhkrang sai lam hkawm ai kaja nga ai. Lusha shatkan atsawm rin lu ai hte, kaja ai hta grau kaja jat nga ai.

Dai majaw yup galeng ai shaloi galoi mung, Dingda (South) maga baw shayawn yang shayawn, dai nrai jang Jan pru (sinpraw/ East) maga shayawn yang shayawn, ndai lahkawng gaw hkumh­krang a matu kaja nga ai. (figure-16)

Mungkan hpungtang hpaji ninghkring ni Jan Pru (East) maga na man yawng ai hpe sawk sagawn hkaja yu ai shaloi, Jan Pru maga na n-gun gaw masha hpe jamjau n jaw ai (NEUTRAL) re ai lam tsun da nga ai. Ndai Jan Pru maga na lam gaw, kanawng, byip, jum tek ai n-gun mung nau n nga ai, gang shaw shamyan ai n-gun mung nau n nga ai. Nga yang mung lahkawng yan (force of repulsion = force of attraction) arah sha byin nga ai nga nna tsun da nga ai. Dai majaw Jan Pru maga baw shayawn yup jang, tinang a hkumhkrang mung amai sha nga nna, tinang baw shayawn ai maga na n-gun mung amai sha nga ai. Tinang mung yup pyaw, yup hkru nga lu ai.

Sinna (West) maga baw shayawn yup galeng na hte seng nna kadai hkrak hpa n-tsun tawn nga ai. Daini na hpungtang hpaji ni mung sawk dinglik hkaja dingyang rai nga ai. Sinna maga na n-gun hpe kaga bungli amyumyu hte seng nna chyawm gaw, sawk sagawn mahtai tam shapraw tawn sai. Raitim hkumhkrang yup galeng ai hte seng nna hpa mahtai garai n tsun tawn nga ai.

Hpungtang hpaji a kaga ga manaw hku bai tsun ga nga jang:-

North Pole (dingdung jahtum daw) hte South Pole (dingda jahtum daw) maga na shara yan gaw shada gang marawp hkat ai n-gun daju (magnetic centers) yan rai nga ai. North Pole maga na n-gun gaw, shi maga gang chyup marawp shalun la mayu ai n-gun 86

gaw aten tup hkrung nga ai zawn, South Pole maga na n-gun mung shi maga gang chyup marawp shakap la mayu ai n-gun mung aten tup hkrung nga ai. Mungkan dindung gaiwang daw shara (North­ern Hemisphere) grupyin hta nga ai Indian Sub-Continent lamu­ga mahkra gaw North-Pole maga galoi mung gang chyup marawp shalun la mayu ai n-gun gaw aten tup bungli galaw nga ai hku re. North Pole maga de ndum shami myiman yawng, hkum dingnawm malawk pru mat mayu ai akyang lawm nga ai India Sub-Continent lamuga gaw shaning shagu 4cm lamuga hpe Central Asia de htawk sumpum shalun tawn nga ai. Dai majaw Himalaya bum hte Man­sarobar bum tsaw yan gaw, prat hte prat masen hkrai masen jat wa nga nna, Indian Sub-Continent lamuga mahkra gaw gaungwi ngwi Himalaya bum de sumpum majawq magang wa ai lachyum rai nga ai. Dai majaw Indian Sub-Continent lamuga gaw shaning shagu 4cm lamuga tat sum kau nga ai.

Himalaya bum hte Mansarovar bum ni gaw pe 15,600 tsaw nga nna North Pole maga dingyawm dingnawm myiman yawng gang shalun hkrum nga ai lamuga sumpum jat wa magang rai nga ai. Dai hpe Inglik ga hku: “crash of the Indian sub-continent to­wards the North Pole.” nga nna tsun da nga ai. Mungkan lamuga hkrang gaw NP maga ni ai gaw NP maga, SP maga ni ai gaw SP maga myiman yawng nga ai – ndai yan a lapran mungkan ga na Shadip N-gun (Gravitational Force) mung nsim n sa bungli (con­trol) galaw nga ai hku re. Dai zawn nga manga Indian Sub-Con­tinent hpe chyup marawp shalun la nga ai ka ang Asa Dan shara (Central Asia) hkan na nlung bum ni gaw ja dik ai nlung bum hkrai tai nga ai. Dai gaw lamuga ting hpe chyup marawp la nga ai n-gun jat wa nga ai lachyum rai nga ai. Dai majaw Himalaya bum­lang shagawng (Himalaya ranges) ni gaw prat hte prat masen jat wa nga nna, India Sub-Continent lamuga mung prat hte prat yawm hkrai yawm magang wa nga ai.

Anhte a hkumhkrang, myit masa, lasaw lasa sai lam ni mung, mungkan lamuga masa (geography) hta hkan nna shamu shamawt nga ai hpe anhte law malaw ndum ndam rai nga ai.87

Rai yang, anhte a hkumhkrang a lam hpe bai yuyu ga: Dai daram gang chyup marawp nga ai NP maga anhte a baw hpe shay­awn nna yupra shang shagu galoi mung yup galeng ya nga ai rai yang, gang chyup ai dat (magnetic pull) gaw aloi sha gang shakap la lu ai dat hpan langai gaw ‘hpri’(iron) rai nga ai. Anhte a hkum­hkrang hta hpri dat (element of iron) lawm ai ‘sai’ (blood) rawng nga ai re. Hkumhkrang hta kalang lang sai n-gun yawm, asit awat re ai (anemia) machyi makaw byin jang, sarawun ni kaw sa madun ai shaloi, hkumhkrang hta hpri dat (iron dat) yawm nga ai lam tsun dan ai. Hpri dat lawm ai lusha lawlaw sha ya na matu hpaji jaw ai.

Hkumhkrang kata na gawgap da ai sai lam ni gaw, salum kaw na ginrat ya nga ai re. Sai lam kaba ni gaw hkumhkrang lawu (lagaw) daw maga de awam ginlen yu hkrat wa nna, lahta (baw) daw maga de gaw sai lam ni gaungwi ngwi kaji mat ai hte ginlen awam lung wa nga ai. Baw chyawm tari (bawding) de ni wa, du lung wa magang, sai lam ni gaw grau she grau, kaji ai hta grau kaji jat wa nna, bawnu shara madang kaw du wa shaloi kara singgawng hta pyi grau kaji jat mat wa hkra lung awam du wa ai re. Rai yang, anhte a hkumhkrang kata hpri dat rawng ai ‘sai’ lu da nga ga ai. Lama hpri sharaw (magnet) hpe anhte a bawding ntsa kaw maraq tawn dat jang Hpri dat rawng ai sai gaw hpri sharaw (magnet) nga ai maga de she myiman yawng kanawng lung wa mayu na rai nga ai.

Dai hte maren, anhte a bawding hpe NP maga shayawn ga­leng yup nga jang, anhte a hkumhkrang ting na sai lam ni gaw NP de shayawn nga ai bawding maga gaungwi ngwi marawp lung mahkawng hpang wa ai. Rai nna bawnu sai lam ni hta dawn jan hkra sai ni du mahkawng wa jang, yup n pyaw wa ai. Hkumh­krang myit masin hta akren aren nga wa ai. Lu yup hkra raitim, amyumyu n kaja ai yupmang mang wa ai, yupdip dip wa ai. Myit simsa ai hte n lu yup ai. Jinat minla amyumyu jahkrit ai zawn nga ai ni hkamsha wa ai.

Anhte garai yup n galeng ai ten (vertically: hkumhkrang dingding nga ai ten) hta hpa manghkang n nga ai, hpa majaw nga 88

yang Gravitational Force a control n-gun hte anhte a sai lam ni atsawm hkawmsa nga lu ai hku re. Anhte a salum sailam a bungli galaw ai masa gaw, hkumhkrang hpe yup galeng sharawn (horizon­tally)dat jang Gravitational Force (GF) hte nhtan shai wa ai majaw, sai lam bungli galaw n-gun n lu wa ai. Hkumhkrang hpe dingding shadun tawn yang sha, salum sailam a bungli galaw ai masa gaw GF a n-gun hte atsawm matut mahkai hkat lu nga nna sailam ginlen ai lam atsawm hkawmsa nga lu ai re. Hkumhkrang hpe yup galeng tawn jang Gravitational Force a n-gun anhte a hkumhkrang kata bungli galaw n manu wa ai, n-gun dat n rap ra wa ai (imbalance). Shaloi, North Pole maga chyup gunglau nga ai n-gun hta anhte a sai lam ni ginlen hkawm lung wa na n yak ai, bawnu de sai lung wa na grai loi mat ai lachyum re.

Lama anhte a bawding hpe, galoi mung chyup gang marawp nga ai North Pole maga sha baw shayawn yup galeng nga ai rai yang, hpri dat rawng ai anhte a sai lam ni gaw gaungwi ngwi North Pole maga kahkyin pru le mat mayu ai lam tam wa na. Shaloi, NP maga shayawn nna yup galeng nga ai hkumhkrang hta n ji n mu lam ni (disturbed) byin wa ai: hkrit hpa, kajawng hpa yupmang shingran ni amyumyu byin pru wa ai: yupdip dip wa ai, myit ru myit yak ai zawn nga ai ni shi hkrai shi hkamsha wa ai, yup jangjang wa ai, kraw kata kade yup mayu tim hkumhkrang yup n hkraw wa ai.

Kalang, lahkawng lang n rai, galoi mung, anhte a yupra hpe NP maga sha baw shayawn hkyen lajang tawn nna yup galeng sha­man nga ai rai yang, lani mi machyi makaw byin, hkumhkrang hta n-gun n rawng gawng kya nga ai shani Heart Attack, Brain Stroke, Brain hemorrhage ni byin wa na masa law malaw nga ai. Grau nna asak kaba sai ni hkumhkrang n-gun yawm ai ten yupnawng nawng let si wa chye ai. Dai majaw NP maga baw shayawn yup ai lam gaw mungkan shinggan de wam dam gale pru hkawm mat wa mayu ai ahkang hpyi lajin nga ai hte bung nga ai. Kalang lang anhte a hkum­hkrang hpe tawn ai masa n jaw jang, anhte a salum bungli galaw nga ai masa gaw, htam mali hta na htam masum gaw shinggan de madawn male pru mat wa mayu ai n-gun mahtang grau kaba nga

ai re. Dai hpe Gravitational Force a gang shadip shingdang sharai tawn ai Control kata kaw kalangta hkala nba nhkrum ai lam sha rai nga ai, raitim galoi shagu NP maga sha baw shayawn yup nga yang lani mi machyi makaw kaba ni byin wa chye ai. Anhte a bawnu gaw ga numhpu daram maza kachyi mi mung shang n hkam ai shara re, kara singgawng hta pyi grau kaji ai sai lam ni di wa nna bawnu hta shang wa jang brain hemorrhage, brain stroke, heart stroke ni byin wa nna masha asak ngut kre mat wa ai lachyum re.

Si ai ni a matu chyawm gaw, hkumhkrang shinggan de asak wenyi pru le mat wa sai majaw, shi a matu dingdung (North Pole) maga de baw shayawn sharawn tawn ai gaw kaja dik ai lam rai nga ai. Yawng mat wa ai wa a hkrunlam hpe grau yawng mat wa manu hkra, lam jahkrang garum ya ai lachyum rai nga ai. Shi a asak wenyi hpe lam masan, lam hpaw, lam madun dat ya ai mung tai nga ai. Shi a asak wenyi mung jamjau jamhkau dutdang lam nbyin hkra atsawm hkawmsa mat wa lu u ga matu NP maga de baw shayawn ya ai lam rai nga ai. Dai majaw hkrung ai ni gaw NP maga baw shayawn nmai yup ai. (figure-13,15)

Matsing hpa:

Kaning re ai ni gaw Sinpraw maga (East) baw shayawn yup ra ai kun? Kaning re ai ni gaw Dingda maga (South) baw shayawn yup yang kaja ai kun? Ayurved hpaji hta numhtet da ai lam gaw; Dum nta kun dinghku n de (ascetic life) ai ni; hpunggyi, pungna, wajau, mama, ndai ni gaw galoi mung Sinpraw maga baw shayawn yup yang grau kaja ai (hkumshan ra marin ai myit ni kashu ka­brawng nbyin shangun ai: hkumhkrang hpe Neutral tawn da lu ai). Raitim, kun dinghku dum nta de ai ni, madu jan madu wa, kashu kasha shangai chyinghkai na ni, mungkan ga na ngamu ngamai amu bungli galaw ai ni (domestic life) yawng gaw Dingda (South) maga baw shayawn yup yang grau kaja ai nga nna numhtet tsun da nga ai.

Hpa majaw nga yang, Dingda maga gaw hkum sai shan a n-gun hpe grau sharawt jat ya nga ai atsam kaba nga ai. Madu jan madu wa ni kashu kasha shangai shaprat, hkumshan kanawn ma­jum na shaloi, dingda (south) maga baw shayawn kanawn mazum ya ai lam gaw hkumhkrang myit masin mahkra hpe n-gun jahpring ya lu nna hkritung na ma a matu hkamjalam lu shangun nga ai nga nna Ayurved hkamjalam hpaji hta tsun da nga ai. Raitim, sinpraw (east) maga baw shayawn kanawn mazum ai lam hpe gaw, hkum­hkrang myit masin a matu kraw hkritung na bawngring lam hta neutralize shabyin ya ai nga nna Ayurved hpaji hta kahtap tsun da nga ai.

Mungkan Lamuga Jut shagu hta yup galeng ai ladat mai shabung a nni?

Baw shayawn yup galeng mai ai masa gaw, mungkan lamuga masa (geographically) hta hkan nna shai mat wa ai re. Lamuga jut shagu hta n bung ai. Tinang du ai lamuga shara hta chyoi chye ai ni hpe hpaji hpyi ai gaw kaja dik re. Gashadawn: South America mungdan de du wa jang, South maga baw shayawn nmai yup ai. Australia lamuga shara de mung South maga baw shayawn nmai yup ai, raitim North maga gaw mai ai. Mungkan dindung gaiwang daw (Northern Hemisphere) lamuga shara (Asia dan lamuga: In­donesia mungdan hta lai, China, Russia, Japan, India, Philippines hte Middle East muslim mungdan) ni yawng gaw North maga baw shayawn nmai yup galeng ai.

Mungkan lamuga hkrang n bung ai masa hpe grau danleng ai hku tsun ga nga jang: Mungkan dindung grupyin daw shara (Northern Hemisphere) hta hka pipe hpaw dat jang, nayi kri ai masa (clock wise) hku hka hkrat nga ai (lahkra maga gayin ai masa hku nna hkrat ai). Raitim, Australia mung de hka pipe hpaw dat jang lapai maga gayin ai masa hku nna hka hkrat nga ai (an­ti-clockwise). Mungkan lamuga ka-ang shingra jarit (Equator Line of globe) gren nga ai shara, gashadawn: Africa lamuga shara mi hta ka ang jarit gren nga ai shara kaw na pe 5 ndai hkran, wora hkran shara garan nna, hka pipe hpaw dat jang, Northern Hemisphere de kadang ai shara maga gaw hka hkrat ai masa clockwise rai nna,

kaga maga mi de na hka hkrat ai masa gaw anti-clockwise rai na rai nga ai. Jit ji ai shaloi mung dai hte maren sha mu lu na rai nga ai. Dai gaw mungkan a lamuga masa ni kachyi mi hta shai hkat wa lu ai lachyum rai nga ai. Lamuga hpaji lakchyoi ni tsun da ai hku nga yang, mungkan dinghta ga a lamuga hkrang ni gaw gaungwi ngwi North Pole, South Pole shara ni yawng galai shai wa na re nga nna tsun da nga ai. Shaning sen, mun,wan (billions of years) kahtap nna galai shai wa na lam tsun da nga ai. Mungkan a dingdung, dingda lamuga masa galai shai wa ai hta hkan nna, mungkan ga a system ni mung yawng galai shai wa mai ai lam tsun da nga ai. Mungkan a masa galai shai wa ai hta hkan nna, anhte a chye na hkapla ai masa ni mung galai shai wa ra na rai nga ai. Raitim shinggyim masha ni gaw mi moi na lagaw hkang dingsa sa hkan man mat sai myit masa rai wa sai. Hpa majaw nga yang chyoipra ai laikabuk (scrip­tures) ni hta Clockwise (anti-clockwise hku hkansa nga ai ni gaw anti-clockwise hku sha hkansa nga na, clockwise hku hkansa nga ai ni gaw clockwise hku sha hkansa nga na) hku hkawmsa nga na matu matsun tawn da nga ai. Dai majaw mungkan galai shai nga tim, shinggyim masha gaw galai shai hkraw na nrai ma ai. Dai gaw laikabuk ni a manghkang kaba mung rai nga ai.

Yup ai Hkrang: (figure-16,17)

Yup galeng ladat hte yup ai hkrang kaga-ga re ai. Yup galeng ladat gaw, dingdung dingda, sinpraw sinna hpe madung tawn ai. Yup hkrang gaw hkumhkrang hpe tawn ai masa rai nga ai.

Shani ka ang shat sha ngut ai hpang galeng hkringsa mayu yang, pai maga shawng yup galeng yup hpang mat wa lu yang kaja ai. Shingrai pai maga dingyang galeng yup nga lu yang grau kaja ai. Hpa majaw nga yang anhte a shatkan rin mahkawng ai shara (Epi­gastrium) gaw judai a pai maga de nga nna, pai maga hkumhkrang hpe galeng tawn jang, dai shatkan ni mung atsawm galeng shanu nga manu ai rai nna hkumhkrang hta atsang awang (Relaxed) byin shangun nga ai. (Ma kasha ni kalang lang yup ai shaloi, bukda ni hpara naw ai hkrang hte lata lahkawng hpe baw hte bawhkum lapran matep yup ai zawn, pai maga shawng galeng yup hpang ra ai).

Shana shat (dinner) sha maq ai hpang rai yang, kalangta n mai yup galeng ai, n law htum minute 30, 40 a hpang she yup ga­leng yang kaja ai. Hpa majaw nga yang, jan shang ai hpang anhte a shatkan rin ai wan dat n-gun (agni) gaw n-gun shayawm hpang wa ai majaw hkumhkrang hpe loi lam hkawm shamu shamawt ya ai rai yang, shatkan atsawm rin la lu ai. Dai majaw shana shat sha maq ai hpang loi lam hkawm kau ya yang kaja ai. Shingnrai lam n hkawm yang, lagaw hpe shingdu de hputba-pi hkumba tawn (karate sara ni muksu dung ai hkrang) nna minute 20 daram (bhajrasan) dung ya yang grai kaja ai.

Bai nna yup galeng ai shaloi kan kaw na nsa shapraw, nsa sa shaman lu yang hkamjalam a matu akyu grai kaba nga ai. Kaga ten gsd. bungli galaw ai ten hkan gaw sinda kaw na n sa sa shaman lu yang hkamjalam a matu grai kaja ai. Shana yup ai shaloi, shingma hpe yupra ntsa galeng tawn nna, n-ga kau yup galeng ai ladat mung grai kaja nga ai. Lama na shana yup ai ten, n mai yup ai (yup jang­jang) zawn re manghkang nga wa jang, hkra maga hkumhkrang hpe galeng yup hpang wa na (shana na yup ai shaloi). Hkumh­krang hpe hkra maga galeng dat ai hte pai maga na ladi hku kaw na nsa sa (Chandra nadi/left nostril) tawn na. Pai maga na ladi hku nsa sa ai n-gun (Left unilateral forced breathing; chandra nadi) gaw hkra maga galeng tawn ai hkumhkrang shamu shamawt masa hte matut mahkai nga ai. Dai majaw pai maga na ladi hku n-gun nsa sa nga yang, yup mayu wa na. Raitim hkra maga na ladi hku n-gun (Right unilateral forced breathing; surya nadi) nsa sa nga yang, yup n mayu hkraw ai.

N-ga kau yup galeng ai ladat gaw hkumhkrang a matu grai hkamja ai. N-ga kau yup ai shaloi anhte a lata lahkawng yan hpe sinda hte shatkan matut nga ai lapran maraq yup ya yang mung grai kaja ai (Lamuga Shadip n-gun: Gravitational Force anhte hkumh­krang hta atsawm bungli galaw shang lu ai lachyum re).

Bai nna yup rawt ai shaloi galoi mung, pai maga hku nmai yup rawt ya ai. Hkra maga hku yup rawt ya ra ai. Anhte ni jahpawt dum wa, myi hpaw wa ai shaloi, tinang a hkumhkrang gara maga mi galeng nga tim, lama hkra maga de n rai taw nga jang, abwi sha hkra maga tinang a hkumhkrang hpe gayin sharai la nna, abwi sha yup rawt ya mai ai. Tin shapun nrai ra ai. Figure (19)

Yup rawt ai shaloi hkra maga shawng yup rawt ai hkrang. (figure -19)

Grai jaw dik ai yup galeng ladat gaw ma ni yup ai shaloi na hkrang hpe Ayurved hpaji hta grai jaw dik ai yup galeng hkrang (Ideal Posture) hku masat tawn nga ai. Ma ni yup ai shaloi, lata lah­kawng hpe (lahta e mung tsun sai) baw hte bawhkum lapran matep tawn nna, lagaw langai mi hpe langai a ntsa maraq yup ai. Npu na lagaw hpe latsawn tawn nna, ntsa de maraq tawn ai laga hpe loi magaw tawn let yup galeng ai hkrang hpe (Ideal Posture of sleeping position) hku masat da nga ai. Hkumhkrang hpe hkra maga lama yup galeng tawn ai rai yang, pai lagaw n tsa nga na, hkra lagaw n pu nga na, npu na lagaw hpe loi dingding latsawn tawn nna ntsa na lagaw hpe loi magaw tawn nna yup ai hkrang gaw jaw dik ai hkrang rai nga ai. Ma kasha ni law malawng yup ai shaloi, hkumhkrang n hkrem hku yup ai grau mu mada ai. Dai majaw shanhte galoi mung hkruhkru yup lu nna galoi mung hkamja nga lu ai.

Q Shatkan hpe dip nna yup galeng nga mai a nni? (figure -18)

Numsha ni masum mali ya (kade ya rai na kun?) shata hking sa ai ten, hkumhkrang pujat lasaw lasa ni hta kang machyi ai hkamsha lam a majaw, hkumhkrang shatkan hpe yupra ntsa bawhkum kaw dagup tawn nna jahkring jahkra shagum galeng ya ai lam chyawm gaw nga chye ai. Dai hku shagum dip galeng ya ai lachyum gaw, dai ten (hking sa ai ten) shanhte a kraw kata na lasaw lasa, pujat (wombs) ni hta loi kang (expand) mayu ai zawn nga hkamsha lam ni hpe loi dip tek tawn ai masa hte jahkring jahkra shatkan n-gun hte yupra ntsa shagum galeng ya ai lam re. Shaloi lasaw lasa pujat ni hta kang machyi ai lam loi hkyamsa shangun ai. Hking sa aten hkumhkrang hpe amyumyu hku control n lu galaw tawn ai rai yang, aten galu hta hkamjalam hta ahtu hkra wa chye ai, dai ma­jaw dip hkang tawn da ai lachyum re. Shatkan n-gun hte jahkring jahkra hkumhkrang hpe shagum galeng tawn ai gaw numsha ni sha mai ai. Dai pyi shi a hking sa ai ten daram sha mai ai (4 ya rai kun, 5 ya rai kun). Wa La ni dai hku shatkan n-gun hte yup galeng shaman tawn jang, prostate enlargement (hkangbong ana/jinghpa ren), appendicitis machyi makaw ni byin wa chye ai. Dai majaw shatkan n-gun hte kalang lang, yup galeng ai gaw numsha ni hta lai nna nmai ai. Raitim aten galu a matu nrai. Kaja nga yang kade a matu mung shagum galeng nna yup ai gaw n kaja ai.