JIWOI JIWA NI A LABAU HKAI LADAT HTE MUNGMASA HPAJI, MAJAN ZAILADAT
Jiwoi jiwa ni a labau hkai ai ladat: Ndai labau hkai ladat hpe maram yu ga nga yang, labau hkai ladat hpan 3 hku hkai ai hpe mu lu ai.
Shadip jahpang Gumlau labau hkai ladat: Ndai lai ladat hku hkai ai gaw, tinang a makam masham, amyu, htunghking, lamu ga,n mat na matu yaw shada let hkai ai ladat rai nga ai da.Hpan da ai shani kaw nna daini na aten du hkra na labau hpe Ninggawn maumwi ngu nna prat ban hte ban Joiwa ni labau htik hkrat wa lam rai nga ai.Kaga masha wa a labau hta shamyet shanat jang hpang jahtum tinang alabau kadun mat chye ai(shnr)mat mat wa lu ai. Ga shadawn –Yuda ni a labau hta matut ga nga jang anhte Kachin ni a labau gaw, BC 3000 daram sha rai mat na re.Bai nna, Hkristan labau hku bai rai jang gaw 120 ning sha naw re. Mungo,Tibet, Han Miwa,Manchyu,Tali zawn re ai labau hku gawn ai shaloi gaw BC 200 ning daram hkan kaw nna Kachin ni(shnr) Chyinghpaw su ni gasu lawm sai hku mu lu ai.Raitim Miwa Mung maga na labau hku rai jang daini anhte nga ai Uma lamu ga de du shang wa ai gaw AD 200 ning jan de sha re nga ai majaw, labau grai kadun mat sai.
Jiwoi Jiwa ni hkai ai tinang a ginru ginsa hkrumlam labau hpe Majoi sha-u a majaw Majoi shing-ra bum de lung wa ai labau, sha-u hkyet ai hpang bai yu wa ai labau, dai zawn ginrawn hkawm nga yang , kaga amyu ni hte ganawn mat ai ni mung nga ai lam hkai nga ma ai . Raitim labau hkai ai shaloi gaw, kaga amyu kaga makam kaga htunghking kaga ga gayau mat ai ni hpe madung tawn nna, hkai hkrup jang, anhte gaw kachin ajet n mai byin mat sai majaw, moi chyaloi nhkoi prat kaw nna, Karai Kasang jaw ai jadip hku nna hkai ai rai ma ai da. Origin hpe madung tawn hkai da ai lam rai nga ai. Mungkan ntsa Empire amyu myu a majaw dai Empire ni a kata kaw nga mat ra ai prat ni mung nga lai wa sai raitim tinang a labau madung gaw n mai shamat ai lam rai nga ai. Makam masham nawku htunghpan amyu myu prat hte prat shang gayau ka-up wa ai re.Raitim tinang a makam masham gaw ngang ngang rai nga ra ai lachyum re.Htunghking lailen ni mung amyu myu gayau shang wa ai lam hku, shaga ai re. Raitim tinang a htunghking gaw n mai tat ai ngu ai lachyum rai nga ai.Jadip ngu ai gaw Sumsing Karai jaw ai re majaw myi hte n mu lu tim hpung shingking grai kaba ai. Dai majaw, jiwoi jiwa ni gaw , tinang a lamu ga jarit daru magam hte masat ai da.
Ga shadawn; Sakse nkau mi madi madun ga nga yang,Chyaukang wa a jadip masat rai nga ai Mezahkaq shi a lahta maga de Myen hkawhkam ni lai sa, lai wa hpun kran hpun shawnq na ahkang lekmat n gwi jaw ai. Masha n sin ai raitim jadip hpe hkrit hkungga lai wa sai re. English Colony ni lamu ga garai n masat ai prat hta ya na Asam mung maga Daihpa ni a lamu ga rai nna, Maran Lawng Gyen ni, Kareng Ja Gun ni a jadip lamu ga ni rai nga ai. Shing-rai nga yang, Kareng Ja Gun ni gaw lamu ga dut sha ma ai da. Dai majaw, dai lamu ga hta daini na aten hta Gala ni tup chyat nga mat sa. Raitim Maran ni a lamu ga hta gaw jadip n dut sha ai majaw, Gala ni naw, hkungga nga ma ai da. Hpun, Kawa langai hpe pyi madu ni a ahkang n lu yang, n kran ya ai da.
Kachin jiwoi jiwa ni gaw layang ga de jadip sha masat da nna buga de tsaw ai de she wa nga ai re. Layang ga de gaw ra ahkyak wa ai shaloi hkan sha yu ai da.Hpunau Sam ni hpe mung makam masham n bung ai raitim ginru ginsa rum ai majaw, daru magam n lang shangun ai sha nga shangun da ai re da. Kachin ni a lamu ga masat ai gaw jadip hte re majaw, ginru ginsa yu hkrat wa nna, shawng sa nga kabye ai hte n seng nga ai. Sam ni mi shawng nga lai wa ai raitim shanhte a jadip lamu ga n re. Ndai lam hpe moi na Sam ajet ni chye chyalu re. Gawkngu jun da ai hte mung lamu ga madu lu na n re.Gawkngu jun ai ni gaw, jadip n lu ai ni daru magam n lang ai ni she gawkngu jun ai re .(AD 1918-1920) Manchyu a maw lanyet hta lawm.Tinang a jadip lamu ga ngu nna nga wa ai raitim, jadip hpe n hkungga nna kaga amyu makam masham n bung ai wa a maw lanyet hta myit hkrum kau ai majaw, lamu ga sum mat ai labau langai mi gaw, moi Manchyu ni gaw Jinghpo su ni a atsam hpe chye nna English hpe jawm gasat na matu saw ai da. Dai ten hta Jinghpo su ni gaw, Mangshi Dehung Chyu du hkra nawq nga ai rai nga ai.Tinang a lamu ga rai nga ai Manchyu wa a masing hpe Sakhkung hka a Sinpraw maga na Jinghposu ni myit hkrum kau ai da. Raitim Uma ga de na Karing Naw ngu ai wa gaw tsepkawp myit n hkrum ai da. Manchyu wa a majan jawm gasat na dawnghkawn hpe bai nhtang jaw kau ai da. Lamana gasat ra ai raitim tinang jadip hpe tinang makawp maga gasat na ngu sai da.Shing-rai English ni gasat shang wa ai shaloi, Manchu ni gaw 1932 ning Dr. Sunyet Sin a prat hta majan sum sai. Dai hpang English ni gaw Manchu hte pawng gasat ai lamu ga yawng hpe gumlau jarit hku masat kau nna, Sakhkung hka a sinnaq maga de gaw n masat ai re da. Miwa Mung hpe shanglawt jaw ai shaloi, moi anhte Jinghpo su ni nga ai shara Yunan Mung ni yawng Miwa a lamu ga de du mat ra ai da.
Dai majaw, jiwoi jiwa ni gaw tinang a ngu ai nga na matu labau hpe jadip jahpang hku hkai ma ai re da,
- Gumrawng Gumtsa labau hkai ai lai ladat ; Ndai hkai ladat gaw amyu langai hte langai mungdan langai hte langai ganawn mazum lam, myithkrum lam ni a matu tsun shaga ai shaloi hkai ai ladat re da. Shinggyim masha ni yawng gaw, maren mara sha re; gara makam masham mung maren sha re. Mungkan ga mung yawng a re,Lamu ga ni yawng anhte yawng a lamu ga re, kadai mung Du mai galaw ai ngu nna tsun jahta ai lam rai nga ai.
Ga shadawn; Shanhpraw, shan chyang, shan hkyeng, ni yawng kahpu kanau re ngu nna hkai ai.Bai nna Tibet gaw, Miwa gaw Tu, Dabang gaw Tang, Shapawng gaw Yaw, Gorahka gaw Hka, Momgoli gaw Sharoi, Kayin gaw Yun, ngu nna hkai ai lai ladat rai nga ai.Yawng ni kahpu kanau re majaw myit hkrum ra ai. Yawng ni dinghku masha ni hkrai re ngu nna, kahkin gumdin lam a matu hkai ai lai ladat re ai da.
- Gumlau lai ladat hku hkai ai labau maumwi; Ndai lai ladat gaw tinang hpe n tara ai hku dang sha, dip sha,roi rip re wa hpe rawt malan, gumlau ai ten hta hkai lai ladat rai nga ai. Hpyen wa a n tara ai lam hpe law law hkai dan ai.Tinang n shut ai lam hpe law law hkai madun ai.Tinang hpe moi gadai mung n dip sha n dang sha yu ga ai lam, tinang a lamu ga ni tinang nan up hkang wa ai lam hte tinang a amyu gaw kaga kadai amyu ni hte mung n gayau ai lam, kaga amyu kaw na tinang byin pru wa ai n re ai lam labau ni hpe law law hkai dan ra ai da.
Ga shadawn; Kachin ngu ai Chyurum Wunpawng sha ni gaw Mongolia rusai mung n re, Tibet mung n re, Miwa amyu mung n re, Isrela amyu lakung mung n re ai lam hpe law law hkai ra ai.Anhte a lamu ga ni mung moi chyaloi nhkoi prat kaw na Hpan Madu Karai jaw da ai lam, makam, htunghking mung masa amyu ga, buhpun sumraw ai lam ni yawng anhte a re ai lam hpe madung da nna hkai ai lai ladat re ai da.Dai majaw Kaning re ai aten, mabyin masa hta hkan nna, gara lai ladat hte labau hkai na ngu ai hpe myit yu ra na lam nga wa ai.
Hkranghku Ning-ran Hkang kaw magam hkinghtawng garan ai shaloi, Kachin ni a ginru ginsa hkrumlam hta, kaga maigan Yun hpara gawkngu makam masham ni gayau shang wa ai majaw, dai gawkngu makam masham hpe gum-yu ai hku nna mung rai, tinang a makam hpe bai shagreng shangang ai hku nna mung, magam hkinghtawng garan ai lam galaw ai re da. Hpa majaw nga yang, makam masham gayau mat jang, amyu n jet mat na, htunghking n jet mat na, labau mat mat wa na lan ni byin wa lu ai majaw re ai da. Nau gayau wa jang, lamu ga jadip jahpang pyi mat wa lu ai re da.
Shing-rai moi jiwoi jiwa ni a prat hta, magam hkinghtawng garan ai lam galaw ai shloi, Matsaw Ningtsa, Lamu Madai, Mahtum Mahta ni gaw, Kachin ngu ai Chyurum Wunpawngsha ni gaw Karai Kasang hpe sha kamsham ai lamu Madai nau, Matsaw Ningtsa jau ai ni re majaw, makawp maga bausin ya ra ia ngu nna shanhte a lamu ga ni hpe sin garum na matu, sutgan arung arai ni hpe makawp maga sin garum na matu sut makawp kan matawp ngu n mu lu ai hpung shingkang (shnr) lamu kasa jaw da ai da. Dai sut makawp kan matawp lu wa ai maumwi hpe tsun ga nga yang, matsaw Ningtsang Mahtum Mahta ni gaw kachin ni hpe Sut U Galang jaw dat nna, hpya sha shangun ai da. Marip wa Rumja gaw Wugyin sut makawp e kawa hkrum ai wa gaw lamyin hkan, wa wuchyi hkan wugin manu mana jawm gawa hkrum ai zawn nga machyi hkrum wa ai da.Lamu ga, sutgan arung arai ni hpe Marip ni a ahkang n lu ai sha la hkrup lang hkrup jang, dai sut makawp kan matawp e sharin shaga ai re da. N teng n man ai lam hpe jeyang ai lai rai nga ai.
U lagaw lagaw la ang ai ni a Sut makawp kan matawp gaw, minju sut makawp re da. Miju gaw lamyin ni hpye yat wa shangun ai da. U galang sinda hte ma-u la ang ai ni a Sut makawp kan matawp gaw, shapawt sut makawp re da. Shapawt gaw, magyi lahprang hkan, lahpa npu hkan, duq pawt hkan bum, twi lapau yat wa shangun ai da. Nhkum U galang marung la ang ai ni a Sut makawp kan matawp gaw, sin yaw sut makawp re ai da, Dai sin-yaw sut makawp gaw, masha hkum daw myi si wa chye ai, hkum chyen mi si wa chye ai da. U galang sin, salum la ang ai da. Sut makawp kan matawp gaw, jahku sut makawp re ai da. Dai Janhku sut makawp gaw mawng byin shangun chye ai da. Ndai Matsaw Ningtsa Mahtum Mahta ni jaw ai sut makawp gaw, madu ni a n hkawn hkrang lu ai lam, n pawt n dep ai shara ni hta raitim, lagu lagut re ai ni, tara n hkan maru marang re ai ni hpe sharin shaga makawp maga na matu sumsing de na dat ya ai kasa rai nga ai. Yi sun, hkai nmai, sut gan ni hpe makawp maga ya na matu rai nga ai.
Pungga Sinwa Awng